به نظر من توزيع بنزين بايد خصوصي باشد يعني دولت بنزين را در مناطق مختلف به جايگاهداران خصوصي تحويل دهد و آنها بر اساس اينكه هزينه تحويل بنزين در جايگاه‌هاي مختلف با توجه به اجاره مكان‌شان و غيره چيست، قيمت بنزين‌شان را تعيين كنند
اعتماد- دكتر هادي صالحي اصفهاني، استاد تمام وقت رشته اقتصاد در دانشگاه ايلينويز امريكاست. او سال‌هايي به عنوان مشاور و محقق با بانك جهاني نيز همكاري داشته است. او همچنين سردبير مجله علمي Quarterly Review of Economics and Finance و از بنيانگذاران و عضو هيات امناي سازمان پژوهش‌هاي اقتصادي خاورميانه (Economic Research Forum) و انجمن بين‌المللي اقتصاد ايران (International Iranian Economic Association) است.
هادي صالحي اصفهاني در گذشته رياست انجمن اقتصاددانان خاورميانه (Middle East Economic Association) و مديريت مطالعات خاورميانه در دانشگاه ايلينويز را نيز به عهده داشته است. پژوهش‌هاي علمي وي در رشته‌هاي توسعه و اقتصاد سياسي تاكنون به چاپ چند كتاب و بيش از 50 مقاله در نشريات علمي اقتصاد انجاميده است. صالحي اصفهاني در محل سايت اقتصادآنلاين درگفت‌وگو با مديران اين سايت و روزنامه اعتماد حاضر شد و ديدگاه خود را درباره اقتصاد سياسي هدفمندي يارانه‌ها مطرح كرد كه در زير مي‌خوانيد.
با توجه به اينكه قرار است دولت در روزهاي آينده نسبت به فاز دوم هدفمندي تصميم‌گيري كند، ابتدا مختصري درباره فاز نخست هدفمندي صحبت بفرماييد تا پس از آن به فاز دوم هدفمندي بپردازيم. شما از كساني بوديد كه موافق پرداخت نقدي در فاز اول هدفمندي بوديد. الان نظرتان راجع به پرداخت يارانه نقدي در فاز دوم چيست؟
بله من موافق پرداخت يارانه نقدي در ابتداي كار بودم. به نظر من راه ديگري براي آن اصلاح قيمتي در آن زمان وجود نداشت و جامعه قبول نمي‌كرد. اما الان فكر مي‌كنم ديگر درست نيست در فاز دوم هم پرداخت نقدي با پوشش سراسري وجود داشته باشد. الان اقتصاد با چنان بحراني روبه‌رو است كه پرداخت نقدي ديگر كمكي نمي‌كند. پرداخت نقدي مي‌تواند خوب باشد ولي وقتي كه هزينه فرصتش كم است. شما الان پروژه‌هاي بزرگ و بلندمدت‌تان خوابيده است و در نتيجه هزينه فرصت پرداخت نقدي بسيار بالا رفته است. از طرف ديگر مردم تاثير پرداخت نقدي را ديده‌اند و درك بهتري الان بين مردم براي اصلاح قيمت بدون پرداخت يارانه نقدي همگاني وجود دارد. الان راحت‌تر نسبت به 3 سال پيش مي‌توان قيمت‌ها را بدون پرداخت نقدي سراسري افزايش داد. ولي آن موقع نمي‌شد.
الان دولت به دنبال آن است كه برخي دهك‌ها را از يارانه‌ها حذف كند. نظر شما در اين باره و پيشنهادتان به دولت چيست؟
به نظر من دولت بايد از اين موقعيتي كه پيش آمده و خوش‌بيني نسبت به آينده پيش آمده استفاده كند و بگويد كه پرداخت يارانه نقدي جديد براي همه ديگر ممكن نيست. ولي دولت بايد تعهد كند كه هرچه را تا به حال مي‌داده بدهد. يعني نبايد يارانه 45 هزار توماني را كم كنند. براي هيچ‌كس. كسي نبايد حذف شود. به چند دليل؛ اول اينكه اين كار بسيار گران تمام خواهد شد، شناسايي اين افرادي كه بايد حذف شوند هزينه زيادي دارد و نمي‌صرفد.
اين خيلي مشكل است و دولت عملا ابزارهاي لازم براي اين كار را ندارد يعني علاوه بر هزينه زا بودن عملا غيرممكن هم به نظر مي‌رسد. دوم اينكه وقت‌گير است و بيخود انرژي دولتمردان را تلف مي‌كند و همچنين اينكه هزينه سياسي زيادي براي دولت ايجاد مي‌كند و سر و صدا درمي‌آورد. در حالي كه منابعي هم كه براي دولت ايجاد مي‌كند پايين است و عملا تاثير بزرگي نخواهد داشت. به نظر من كسري بودجه برنامه هدفمندي را با بالا بردن اندك‌اندك قيمت انرژي راحت‌تر مي‌توان فراهم كرد. پس دولت 45 هزار تومان را بدهد ولي فاز دوم را بدون پرداخت نقدي به شكلي كه در فاز اول انجام شد اجرا كند. البته بايد از راه‌هاي ديگر به قشرهاي كم درآمد كمك كند تا با تغييرات قيمت انرژي و شوك‌هاي ديگر اقتصادي مقابله كنند و موقعيت معيشتي بهتري داشته باشند.
فاز دوم را چگونه اجرا كند؟
من فكر مي‌كنم چون يارانه نقدي فاز اول پخش شده و يك بار داده شده بايد ادامه پيدا كند. دولت نبايد خودش را وارد اين جنگ سياسي كند. اما اينكه فاز دوم چگونه اجرا شود، به نظر من فاز دوم بايد بدون پرداخت نقدي به همه مردم همراه باشد. قيمت‌ها هم به هيچ‌وجه نبايد به صورت يكباره افزايش يابند. در يك مقاله كه من و دكتر هاشم پسران اخيرا نوشته‌ايم استدلال كرده‌ايم كه دولت بايد فرمولي تهيه كند براي اينكه قيمت بنزين طي چند سال به سطح هزينه فرصتش برسد.
هزينه فرصت به نظر من قيمت فوب يك ليتر بنزين در خليج فارس است به اضافه حدود 40 سنت هزينه توزيع و ماليات‌هاي اصلاحي كاهش تراكم ترافيك و آلودگي هوا و محيط زيست. البته بحث دقيق‌تر اين محاسبه در آن مقاله آمده است. به نظر ما دولت بايد بگويد ميزان يارانه‌يي كه براي هر ليتر بنزين مي‌دهد فلان عدد است و قيمت را مساوي هزينه فرصت منهاي اين عدد بگذارد. اين عدد را ابتدا بايد مساوي ميزان يارانه فعلي بنزين بگذارد و سياستگذاري‌اش را روي آن متمركز كند و نه قيمت نهايي بنزين. بعد با شيب ملايمي يارانه را كم كند و نهايتا بعد از حدود 5 سال به صفر برساند.
در فاز اول اشتباه اين بود كه قيمت اسمي بنزين شد 400 تومان و بعد ثابت نگاه داشته شد. با افزايش قيمت بنزين جهاني و با توجه به افزايش نرخ ارز، از آنجايي كه قيمت اسمي بنزين ثابت نگاه داشته شده بود، ميزان يارانه پنهاني كه دولت به بنزين مي‌داد دوباره به سطح قبل از فاز اول برگشت و تمام اهداف هدفمندي از بين رفت و برگشتيم به پله اول به اضافه اينكه دولت حالا يارانه نقدي هم مي‌پردازد و نهايتا پولي كه بابت فروش بنزين دست دولت مي‌رسد كمتر از نصف پولي است كه قبل از فاز اول مي‌رسيد.
الان نبايد آن اشتباه بزرگ تكرار شود. به نظر من فرمولي بايد تهيه شود، كه قيمت بنزين نوسانات هزينه فرصت آن را منعكس كند يارانه ضمني بنزين طي 5 سال به صورت تدريجي و آرام‌آرام كاهش پيدا كند. همه هم بايد فرمول را بدانند. ولي در اين فرمول، ميزان يارانه پنهان بنزين (فاصله ميان قيمت و هزينه فرصت بنزين) نبايد بيش از ميزان آن در امروز شود. مثلا الان بنزين 400 توماني حدود 13 سنت مي‌شود. 85 درصد مصرف بنزين هم همين بنزين 400 توماني است. فوب خليج فارس هم حدود 70 سنت است كه با احتساب 40 سنت هزينه توزيع و ماليات اصلاحي هزينه فرصت 110 سنت را به دست مي‌دهد. يعني 97 سنت داريم براي هر ليتر بنزين يارانه پنهان به نسبت هزينه فرصت مي‌پردازيم. در اين راه‌حل من، مي‌گوييم نمي‌گذاريم تحت هيچ شرايطي يارانه پنهان از اين 97 سنت بيشتر شود. بعد مثلا هدفگذاري مي‌كنيم كه ظرف 5 سال اين 97 سنت را برسانيم به صفر و هر هفته حدود 35/0 سنت (يعني حدود 10 تومان به نرخ فعلي) از يارانه هر ليتر كم مي‌كنيم تا نهايتا يارانه به صفر برسد و قيمت بنزين مساوي هزينه فرصتش شود. در اين مدت هم اگر قيمت فوب خليج فارس بالا يا پايين رفت، به همان ميزان قيمت بنزين در داخل را تغيير مي‌دهيم. در ضمن بايد اجازه بدهيم قيمت در محل‌هاي مختلف هم بر اساس هزينه توزيع و ميزان آلودگي هوا تغيير كند. اين تغييرات محلي تا حدودي هم نظر كساني را كه پيشنهاد مي‌كنند قيمت بنزين براي دهك‌هاي بالاي درآمدي بيشتر باشد تامين مي‌كند چون اجاره و سرقفلي جايگاه پخش بنزين در محله‌هاي مرفه‌تر بالا‌تر است و بايد در قيمت بنزين منعكس شود.
با توجه به اينكه شما روي اقتصاد سياسي ايران هم كار كرده‌ايد، فكر نمي‌كنيد افزايش يكباره بهتر از افزايش اندك هفتگي باشد؟
به هيچ‌وجه. افزايش يكباره و شوك آور كلا درست نيست. يكي از مشكلاتي كه من در اجراي فاز اول ديدم اين بود كه قيمت را يكباره زياد كردند و قيمت را هم ثابت كردند روي 400 و 700 تومان. اگر از روز اول مي‌گفتند كه ما يارانه‌يي كه مي‌دهيم اينقدر است و مي‌گفتند كه يارانه را ثابت نگاه مي‌داريم ولي قيمت ثابت نخواهد ماند و بستگي به قيمت جهاني انرژي دارد خيلي قضيه عوض مي‌شد. اگر اين طور شده بود، الان اين كسري بودجه را نداشتيم و مي‌توانستيم به راحتي يارانه نقدي را بدهيم. در آن زمان دلار حدد 1000 تومان بود. در نتيجه اين بنزين 400 توماني مي‌شد حدود 40 سنت، در آن زمان قيمت فوب خليج فارس حدود 60 سنت بود و هزينه فرصت بنزين يك دلار مي‌شد. اين يعني در ابتداي هدفمندي ما 60 سنت يارانه مي‌داديم ولي الان كه 3 سال از آن گذشته 97 سنت داريم يارانه پنهان مي‌دهيم به اضافه كل يارانه نقدي. الان به نظر من دولت اصلا نبايد قيمت بدهد. بايد اين فرمول را بدهد و از مجلس بخواهد كه تصويبش كند. نبايد قيمت ثابت تعيين كنند. اين كلا غلط است. من معتقدم كه در اين فرمولي كه گفتم بايد يك چيزي روشن شود و آن اين است كه مثلا بگويند 10 درصد از هر ميزاني كه از اين يارانه‌ها براي دولت نقد شد، بايد برسد به نهادهاي حمايتي. نهادهاي حمايتي هم يعني كميته امداد و بهزيستي. دولت بايد به اين نهادها و سازمان‌ها و افراد تحت پوش‌شان اعتماد كند. از دانش اين نهادها براي شناخت افراد ضعيف استفاده كند. ولي براي بقيه مردم نبايد يارانه نقدي را اضافه كند. كسي را هم نبايد از يارانه فعلي حذف كند.
برخي معتقدند اين نهادها كارآمد نيستند و بيشتر سياسي عمل مي‌كنند.
من خيلي معتقد نيستم كه اين نهادها كارآمد نيستند. به نظرم عملكردشان بد نبوده. قبلا هم راجع به اين مقاله نوشته‌ام. به نظر من كميته امداد در بسياري جاها مخصوصا در شهرها فقرا را نسبتا درست شناسايي كرده است. حالا شايد در برخي روستاها شناسايي خوب صورت نگرفته باشد ولي بالاخره اين نهاد تقريبا در همه روستاها نيرو دارد. اين ظرفيت بزرگي است. بهزيستي هم همين‌طور. من مقاله‌يي 10 سال پيش نوشتم و گفتم كه هرچند درمقابله با آسيب‌هاي اجتماعي NGO ها جاي خودشان را دارند ولي نبايد جايگزين كميته امداد شوند. الان هم از آن تزم دفاع مي‌كنم و شواهد بسيار خوبي براي آن دارم. به نظر من تركيب اينها مهم است. اگر بشود طوري اين پول را به اينها داد كه كميته امداد و بهزيستي به صورت مشترك اين پول را پخش كنند و روي يكديگر نظارت هم بكنند به احتمال زياد نتيجه‌هاي خوبي خواهيم گرفت.
به لحاظ سياسي اين نهادها بعدا در انتخابات تاثيرگذار نخواهند بود؟
چرا هستند. الان هم هستند. چاره‌يي هم نيست. مهم اين است كه اين نهادها با توجه به پايداري كه داشته‌اند انگيزه بهتري از جايگزين‌هاي احتمالي براي اين كار دارند. مثلا NGO هاي مردمي مي‌توانند در مقابله با بسياري آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي و بهداشتي جاي مهمي داشته باشند ولي در فقرزدايي جايگزين خوبي براي اين نهادها نيستند. به هرحال من فكر مي‌كنم كميته امداد از آلترناتيوهايش بهتر است چرا كه وجودش چندان به نتيجه انتخابات وابسته نيست و از اين رو انگيزه‌هاي اين نهاد افق طولاني‌تري دارد و سرمايه‌گذاري‌هاي دراز مدت‌تري را مي‌تواند به انجام برساند. در ضمن نسبت به جايگزين‌هايش انگيزه قوي‌تري براي كمك به فقرا دارد چون اثر هر يك تومان هزينه‌يي كه براي يك نفر مددجو مي‌كند با درآمد آن مددجو نسبت معكوس دارد.
به نظر شما اين يارانه‌هاي پنهان در چند سال بايد از بين برود؟
به نظر من در حدود 5 سال خوب است. تجربه تركيه را هم داريم. آنها در حدود 4 سال بين 2002 و 2005 قيمت بنزين‌شان را 80 سنت بالا بردند كه تمامش هم ازدياد ماليات بود. الان هم كه بالاترين قيمت بنزين در جهان را دارند. وضعيت نروژ هم كه مثل ايران نفتخيز است همين است. دليل اين نوع سياستگذاري در آن كشورها هم روشن است چراكه قيمت پايين بنزين هم ترافيك ايجاد مي‌كند و هم به محيط زيست و سلامت مردم آسيب مي‌زند.
مردم چطور اين را قبول مي‌كنند؟
مردم بيشتر جاهاي دنيا قبول كرده‌اند. البته اعتماد مردم به دولت خيلي در اين داستان نقش دارد. مردم بايد بدانند كه اين پول تبديل مي‌شود به چيزهايي كه لازم دارند. الان به نظر من آقاي روحاني بايد بيايد شفاف به مردم بگويد كه اين كارها و اين پروژه‌ها را به صورت مشخص با اين پول انجام خواهم داد. اطلاعات اين پروژه‌ها را هم شفاف روي وب بگذارد كه چه سرويسي در ازاي اين پول ارائه خواهد شد و چگونه و در چه فاصله زماني.
قيمت چه نوع انرژي‌هايي اول بايد افزايش پيدا كند و ترتيب اينها چطور باشد؟
بايد اصلاح قيمت‌ها را به همه انواع انرژي و تمام مصرف‌كننده‌ها با هم پيش برد. به ويژه بايد از ايجاد انگيزه براي جايگزيني يك نوع انرژي با ديگر فقط به دليل تفاوت يارانه جلوگيري كرد. بايد هزينه فرصت انواع انرژي محاسبه شود. ببينيم يارانه پنهاني كه به هر كدام مي‌دهيم چقدر است. انرژي كه يارانه‌اش بيشتر است بايد افزايش هفتگي‌اش بيشتر باشد.
فقط آقاي روحاني بايد اينها را شفاف اعلام كند. اعلام كند برنامه‌اش براي افزايش قيمت‌ها و فرمولش در سال‌هاي آينده چيست و ثبات سياستي را سرلوحه كارش قرار دهد.
آنوقت فكر مي‌كنيد كه آقاي روحاني دور بعد هم راي خواهد آورد؟
به نظر من وقتي اين ثبات سياستي را اجرايي كند و سرويس‌هايي كه جامعه نياز دارد را با اين پول‌ها به جامعه برساند، مردم مي‌فهمند. از طرف ديگر، مردم از فاز اول هدفمندي و يارانه نقدي درس گرفته‌اند. مردم ديگر از كسي كه بگويد پول نفت را سر سفره‌تان مي‌آورم استقبال نمي‌كنند. اين مهم است. روحاني بايد از اين فرصت استفاده كند و سياست‌هاي درست را اجرايي كند. سياست درست هم رشد و ثبات اقتصادي را به همراه مي‌آورد. اين خيلي مهم است. مردم در پايان چهار سال اين رشد و رونق اقتصادي را خواهند ديد. آقاي روحاني نبايد از اين امر بترسد. به نظرم آقاي روحاني بايد با اين برنامه جلو برود كه قيمت انرژي بايد بالا برود. كسري بودجه بزرگي داريم. پروژه‌هاي بزرگ عمراني خوابيده است. اين ضربه بزرگي به بلندمدت اقتصاد كشور است. ما با بالا بردن قيمت انرژي مي‌توانيم يكسري پروژه‌هاي عمراني را زنده كنيم. اين شغل، امكانات و فرصت ايجاد مي‌كند براي توليد در آينده. به نظر من آقاي روحاني بايد قطعي اعلام كند كه يارانه نقدي در فاز جديد وجود نخواهد داشت غير از سياست‌هايي حمايتي و از طريق نهادهايي كه عرض كردم.
نظر شما درباره متفاوت بودن قيمت بنزين در هر خيابان و هر پمپ بنزين چيست؟
به نظر من توزيع بنزين بايد خصوصي باشد يعني دولت بنزين را در مناطق مختلف به جايگاهداران خصوصي تحويل دهد و آنها بر اساس اينكه هزينه تحويل بنزين در جايگاه مختلف با توجه به اجاره مكان‌شان و غيره چيست، قيمت بنزين‌شان را تعيين كنند. دولت مي‌تواند با فروش همين جايگاه‌هاي سوختي كه دارد پول بسيار بزرگي را حاصل كند. مبلغي كه بخش خصوصي حاضرخواهد بود براي هر جايگاه بپردازد براساس هزينه توزيع و درآمد خانوارهاي محل و امكان خريد بنزين از جايگاه‌هاي ديگر خواهد بود. بنابراين اختلاف قيمتي بنزين در مناطق مختلف طوري نخواهد بود كه جابه‌جايي بنزين خارج از سيستم صرف داشته باشد و وقت و انرژي بيهوده تلف شود.
