اتاق خبر: بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است. این دستگاه تهویه مطبوع، سالیان درازی از روزگاران دور، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است. بادگیرها معمولاً برجک‌های کوچکی به‌صورت چهارضلعی یا چندضلعی‌های منظم‌اند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمی‌شود. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفعتر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانه‌های کویری به نام حوض‌خانه بنا می‌شده‌اند. حوض‌خانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاق‌های تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاق‌های تابستانی تشکیل شده‌اند از اتاق‌هایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد در ضلع شمالی خانه به دلیل آفتابگیر نبودن آنها (بردنسار) گاهی اوقات تا ۵ در به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوض‌خانه بود. حوض‌خانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاق‌های تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نام‌گذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق شکافهای موجود بر روی بادگیرها جریان هوا را به روی آب حوض هدایت می‌کنند. بادگیرها عموماً از خشت و گل ساخته می‌شده‌اند و برای محکم بودن آنها در مقابل وزش باد از تیرهای چوبی در ساختمان استفاده می‌شده است. بادگیر به‌صورت تزئینی با آجرهای نقش‌دار آراسته می‌شد. بادگیرها دارای منفذهای ورودی به‌صورت قوس‌های زیبایی بوده‌اند.
نحوه کارکرد آنها به‌صورت کولرهای آبی امروز میباشد، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به‌صورت مجمع به روی حوض آب هدایت می‌شد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر می‌شده است و سپس باد سرد وارد اتاق‌های تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاق‌ها می‌شده است. در بعضی از عمارات‌های قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوض‌خانه فضای دربسته‌ای بود و اتاق‌های تابستانی منافذ و دالان‌هایی داشت ــ مانند کانال‌های کولر ــ که باد خنک از این دالان‌ها وارد اتاق‌های خانه می‌شد و این امر در صورتی بود که اتاق‌های تابستانی تعدد داشت. از استفاده‌های دیگر بادگیرها به‌عنوان سرد کردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگه‌داشتن آبِ آب‌انبارها بود.که البته بزرگترین ویژگی این عناصر معماری ایجاد جریان هوا در داخل فضاهای خانه بوده است .
بادگیر در کشورهای عربی
در گذشته عرب‌ها نیز با بادگیر آشنايی داشته‌اند و هم‌اکنون نیز از آن استفاده می‌کنند در واقع چنین به نظر می‌رسد كه نظاير اين وسیله در بناهای باستانی خاور نزدیک، از قبیل مصرِ دورانِ فراعنه و بابِل، استفاده می‌شده است «بادهنج» نامیده می‌شده=(بادآهنج) معنای مکش باد را میدهد .
در قصر «اُخَیضِر» بازمانده از آغاز دوران عباسیان در عراق بادگیرهای چهارگوش در ديوارها ديده می‌شود. واژه بادگیر در عراق به‌صورت «بادجیر»که همارن معرب شده ی واژه ی پارسی است به کار می‌رود. احتمال دارد كه انتقال و گسترش بادگیر در شام و مصرِ دوران اسلامی از طريق عراق انجام‌گرفته باشد.
در زمان دوران فاطمیان بادگیرها جزئی از نمای شهرها شده بودند، زيرا ابن يونس ستاره‌شناس درباره جهت صحیح روزنِ بادهنج بحث كرده است. به نوشته عبداللطیف بغدادی هزينه ساختمان بادگیرهای بزرگ و آراسته در زمان او تا ۵۰۰ دینار می‌رسیده است. ظاهراً کهن‌ترین نمونه اين نوع بادگیر كه در قاهره به‌جای مانده، بادگیر دیوار قبله مسجدالصالح طلائع است در هزار و یک‌شب به بادهنج اشاره شده و علاءالدين غُزولی اديب نیز بخشی از جُنگ خود موسوم به مطالع البُدور را به بادهنج در شعر و نثر اختصاص داده است، در مصر جدید این وسیله معمولا «ملقف» که در ترجمه (گیرنده باد) معنی میدهد نام گزاری شده است.
انواع بادگیر
نوع اول:
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند. ساده‌ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه‌ای مانند سوراخ بخاری در پشت‌بام ساخته می‌شود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفان‌های سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم‌های مطبوع می‌سازند جبهه‌های دیگر آن را می‌بندند.
در برخی موارد بادگیرهای یک‌طرفه را پشت به بادهای شدید و آزار دهنده می‌سازند و درواقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام میدهد.
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر و شکل آن اولیه‌تر است این مسیر مورب (که در بالای بام دیده می‌شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می‌گیرد و تهویه را انجام میدهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان و قسمتی از شهرهای بم دیده می‌شود.
نوع دوم:
نوع دوطرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره‌های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می‌شود و در قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می‌شود این نمونه در سیرجان و به‌ندرت در کرمان دیده می‌شود.
نوع سوم:
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (شکم دریده) در این نمونه می‌توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
نوع چهارم:
بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل‌تر از انواع دیگر ساخته‌شده‌اند و معمولا داخل کانال‌های آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می‌شوند و بعضی از نمونه‌ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند که هوای خشک و دارای گردوغبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق (حوض‌خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می‌شده است.
در مناطقی که امکان ایجاد حوض‌خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیرزمین جاری و نمایان می‌کردند و امتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می‌یافته است. این فضاها (سرد آب‌ها) محل تجمع اهالی خانه در بعدازظهرهای تابستان بوده است.
نوع پنجم:
این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و... دیده می‌شود در شهرستان یزد و برخی از قسمت‌های مرکز ایران بادگیرهای چندوجهی (معمولاٌ هشت‌وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می‌دهند.
نوع ششم:
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به‌جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله‌ی خم‌دار (زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانال‌ها و قسمت‌های داخلی مانند نمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نماسازی بادگیر خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و درنهایت ظرافت به‌وسیله‌ی آجرکاری و یا گچ‌بری ساخته می‌شود.
نماسازی بادگیرها
نماسازی بادگیرها خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و درنهایت ظرافت به‌وسیله آجركاری و يا گچ‌بری ساخته می‌شود در اینجا لازم است از بادگیر مضاعف بادگیر دو اشکوبه و بادگیر حفره‌ای نیز نام برد . در شیراز نیز بادگیرهايی کم‌وبیش ديده می‌شود كه به‌عنوان نمونه می‌توان از بادگیر ارگ و آب‌انبار کریم‌خان زند یادکرد
بادگیرها؛ تنفس گاه‌های دشت کویر
برخی از مورخان و كارشناسان معتقدند وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیّن و تشخّص افراد آن خانه استبزرگی و كوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب‌خانه ارتباط دارد به گونه‌ای كه هنگام ورود يك روستای كوير با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می‌توان موقعیت اقتصادی هر خانوار را تشخیص داد بادگیر وسیله تهويه مناسبی برای خانه‌ها در قلب كوير محسوب می‌شود به‌طوری كه جريان هوای مطبوع را در اتاق‌ها تالار و زيرزمین ايجاد می‌کند. درواقع شهرها و روستاهای كويری با بادگیر نفس میکشندبه همین لحاظ است كه در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می‌سازند كه مناسب‌ترین جريان هوايی منطقه را جذب كند به‌عنوان مثال در سراسر منطقه اردكان جهت بادگیر را رو به شمال درست می‌کنند تا هوای شمال را به داخل خانه بکشاند برای همین پشت بادگیر را در جهت باز «قبله» می‌سازند كه همراه با گردوخاک است
كار اصلی بادگیر در دو بخش تقسیم می‌شود؛ يکی آنکه هوای دلپذير و مطبوع را به قسمت زير هدايت می‌کند به‌طوری كه هوا به‌محض اينکه به چشمه‌های بادگیر می‌وزد به دلیل وضعیت ويژه چشمه‌های بادگیر، باد با سرعت هر چه تمام‌تر به پايین كشیده می‌شود.
.
كار دوم اين است كه جهت ديگر بادگیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می‌فرستد يعنی درواقع كار مکش را انجام میدهد در مسیر بعضی بادگیرها كه به سرداب راه پیدا می‌کند طاقچه يا گنجه‌ای در دل ديوار تعبیه می‌کنند و در چوبی بر آن می‌گذارند تا بتوانند باد را كنترل كنند به اين معنی در زمستان در گنجه را می‌بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع كند
اين گنجه‌ها در اتاق‌ها كار يخچال امروزی را انجام می‌دهند به‌طوری كه گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می‌گذارند و در آن را می‌بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی در امان باشد در «عقدا» به اين گنجه‌های ديواری اصطالحا گمبیچه می‌گويند.
استفاده‌های دیگر از بادگیرها
از بادگیر علاوه بر تهويه هوا و موردی كه گفته شد برای سرد نگه‌داشتن مواد غذايی به روش بهتری نیز استفاده می‌کنند
برای اين منظور روی چوب میان قفسه بادگیری يك قرقره چوبی بند می‌کنند سپس از میان قرقره ريسمانی می‌گذرانند كه به پايین بادگیر می‌رسد سر ديگر آن ريسمان را به شکل چهار رشته درمی‌آورند كه به چهارگوشه تخته مشبکی به طول و عرض هفتاد سانتیمتر بسته می‌شود كه اين تخته را در اصطلاح «چوئوش مینامندسپس يك طناب را به میخ ديوار تالار می‌زنند و روی تخته مشبك ماست پنیر و غذاهايی كه باقی می‌ماند میگذارندبرای آنکه تخته را به بالا و در معرض جريان هوا قرار بدهند سر طناب را از میخ باز كرده و پايین می‌کشند تا سر ديگر آن با واسطه قرقرهای كه به تخته مشبك متصل است بالا كشیده شود برای همین تخته مشبك بالا می‌رود و در معرض هوای سرد قرار می‌گیرد و از فاسدشدن مواد غذايی روی آن جلوگیری می‌شود فايده ديگر اين كار اين است كه مواد خوراكی را از دسترس حیوانات خانگی دورنگه می‌دارند.
شیوه ساختن بادگیر
معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت‌بام خانه و از جايی كه مشرف به اتاق كوچکی است كه برای بادگیر اختصاص داده‌اند با خشت يا آجر تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می‌چینند تا به ارتفاع معینی برسد سپس بالای اين تنوره‌ها چهار ديواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می‌گذارند . به‌گونه‌ای كه دو سمت هر چوب در دو زاويه مقطع قرار بگیرد و سپس ديوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می‌آوردند سپس در قسمت شمال كه رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت يا آجر نیمه به عرض شش سانتیمتر روی تنور را تا ارتفاع معینی می‌چینند ارتفاع اين تیغه‌ها پنج سانتیمتر بلندتر از ساير ديوارهاست.
پایه بادگیر
اين تیغه‌ها را پايه می‌نامند كه نوعی بادشکن محسوب می‌شوند و از لحاظ معماری هم فوايدی دارد به نمای بادگیر جلوه خاصی می‌بخشد و موجب استحکام ساختمان بادگیر می‌شود
چشمه بادگیر
عرض بین دوتیغه را در اصطلاح «چشمه» می‌نامند که بین ۵/۰ تا ۵ سانتیمتر است. تعداد چشمه‌های هر بادگیر بستگی به عرض اتاق دارد به‌طوری که برای اتاق با عرض ۳، ۵ و ۷ متر به ترتیب؛ ۵، ۷ و ۱۱ چشمه می‌گذارند.
عمق هر بادگیر یک تا دو و نیم متر است. گاه برای استحکام بیشتر بادگیر به‌اندازه هر نیم متر، چوبی در میان دیواره‌های بادگیر کار می‌گذارند.
اعداد چشمه‌های هر بادگیر با بزرگی بادگیر ارتباط مستقیم دارد، از طرفی تعداد چشمه‌های هر طرف بادگیر با شدت باد همان طرف و درمجموع با هوای هر منطقه ارتباط دارد.
بام بادگیر
سقف دو پايه را به شکل چپیله میپوشانندبه اين ترتیب كه دو خشت به راه مايل به سمت بالا با دست نگه می‌دارند. سپس يك خشت مابین آن دو خشت میگذارندبام را به شکل خرپشته درمی‌آورند تا در كشاندن هوای مطبوع يا در بیرون كردن هوای گرم و آلوده كمك كندبعد روی پشت‌بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه می‌پوشانند گاهی اوقات فاصله بین دوپایه را با خشت و نیمچه كاه تخت می‌کنند سپس دو يا سه‌رگه آجر در لبه‌های بام آن كار میگذارندبهطوری كه چیدن آجرها به اين ترتیب علاوه بر استحکام بادگیر به زيبايی ظاهری آن نیز میافزایداز آنجایی كه در اتاقك زير بادگیر در تابستان اهل خانه استراحت می‌کنند احتمال دارد كه پرندگان به ويژه كبوتران در چشمه‌های بادگیر آشیانه كنند و فضولات آنها به پايین بريزدبنابراين برای جلوگیری از اين كار چشمه‌های بادگیر را با تور سیمی يا نرده‌های چوبی می‌پوشانند
در بعضی خانه‌ها گاهی برای فصل زمستان كه احتیاج به بادگیر نیست چشمه‌های بادگیر را با آجر يا خشت تیغه میکننديا چنانچه در قسمت پايین بادگیر دریچه‌های كار گذاشته شوند آن را می‌بندند . اين كار هرسال اواخر پايیز و در آستانه زمستان شکل می‌گیرد.
برخی از بادگیرهای مشهور
- بادگیر عمارت بروجردی‌ها در كاشان
- بادگیر عمارت عباسیون (عباسی‌ها) در کاشان
- بادگیر عمارت طباطبايی در كاشان،
- بادگیر خانه آقازاده ابركوه
- بادگیر باغ دولت‌آباد
- آب‌انبار كلیمیان
- آب‌انبار شش بادگیری
- بادگیر محراب مسجد ريگ
- بادگیرهای محله فهادان
- بادگیرهای آب‌انبارهای عصر آباد و حسین آباد كه اين آب‌انبارها به دلیل داشتن هفت بادگیر در كشور منحصر به فرد هستند
- بادگیر اعظم بازار بزرگ كرمان
- بادگیر و آب‌انبار رضوان‌شهر
- بادگیر آب‌انبار شهر میبد
- بادگیر چپقی سیرجان
- بادگیرهای بندرعباس و لرستان و قشم و چابهاراز بادگیرهای بسیار ديدنی ايران به شمار می‌روند
- بهترين نمونه بادگیرها در جنوب كشور را می‌توان در بندرلنگه و بندر كنگ ملاحظه نمود هنوز هم بادگیرهای حجیم چهار طرفه نمود اصلی اين دو بندر قديمی می‌باشند.
بزرگترین بادگیر جهان
بادگیر باغ دولت‌آباد در شهر يزد كه با حدود ۱۳ متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان است. عملکرد بادگیر بدین‌صورت است كه باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق‌های اصلی ساختمان، آب‌انبار و يا سرداب هدايت می‌کند. در بعضی از مساجد حاشیه كوير مانند مسجد قديمی اردكان و مسجد جامع فیروزآباد در استان يزد، دريچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد. به اين ترتیب، باد مطلوب وارد بخش‌های مختلف ساختمان می‌گردد و باعث تهويه و خنکی آن می‌شود
